LENGHERMAWII

                              

Ṭawng turin a ka a ang a; mahse a anka-in min hmangaih thu a sawi si lo.

Hmu turin chhingmit a nei a; mahse a mit a chhing tlat si.

Hre turin beng a nei a; mahse a beng a chhi duh si lo.

A sakhmelin parfung a chawi a; mahse ka tan a vul si lo.

A duhawm a; mahse ka bula awm a duh ka ring si lo.

Hmangaihna a ngah a; mahse min hlan si lo.

A nun a nem a; mahse ka hneh thei chuang si lo.

Lainatna a ngah a; mahse ka lai a tina tlat si.

A thin a nel a; mahse  min nel  chuang si lo.

A rilru a tha a; mahse tha min tirilru si lo.

A nungchang a mawi a; mahse a lakah ka nung ve chang chang chauh a ni si a.

A chawnban a mawi a; mahse min kuah nan a hmang ngai si lo.

A pheichheh a mawi a; mahse ka lam panin pheilai a khai ngai si lo.

A bahsam a sei a; ka kek phal chuang silo anih ber hi maw…J

THIAMNA NGE PAWLSANNA-IN KORI TU ZAWK?

     

      Bel ruak vuak apiang a ri ring ṭhin a; mah se a ri chuan bengfah ahnekin beng a khawrh zawk ṭhin! Chutiang chiah chuan thiamna aia pawlsanna hmachhuana midang chaldelh ran tumtute kamchhuak chuan ngaihnobeina a tlachham a, midang tan hnawksak leh ninawm an chang zo thin.

      Thiamna leh finna hi pawlsanna tel loa hlawhchhuak hi mi eng zat tak awm tawh ang maw? Zofate zingah ngei ngei pawh hian an kat nuk awm asin! Kan literature innghahna lungphum phumtu leh a hnuk inthlunna kan hranghluite leh kan ram tana mi thawhhlawk tak tak te zingah pawh hian matric em pawh han thleng lo te hi an kat nuk reng asin. Scientist ropui Albert Einstein-a pawh khan,”Imagination is better than knowledge (suangtuahna hian hriatzauna ai chuan kori a tu zawk),” a lo ti tawh hial reng a ni. Ni dawn reng asin he khawvel ah hian a zir sang sang te hian khawvel hriat reng an hlawh zui lem lo reng a ni.

     William Shakespear-a chu pawl sang lo mah se a ngaihtuahna leh suangtuahna a hman thiam miau avangin tun thleng hian mi te ngaihsan a la hlawh ta zel a. Matric em pawh pass lo ni mah se la B.A, M.A, Phd etc. zirlai leh zir chhuak tawh inti te zingah hian Shakespear-a kut veilam el tlak pawh kan awm tehreng emaw chu? Anih loh vek leh a kut hnung bâl liaktlak pawh hi kan awm ngût na maw chu? Sap pachal kei ka ni intipha chin zingah pawh hian a pawl hniamna avanga hmusit ngam hi an awm meuh lo a ni ber e; ngaihnêp a hnekin an ngaisang em em ṭheuh zawk a ni. Shakespear-a kha Latin Grammar School-ah a kal ṭhin a; mahse a zir tluantling ta lo ani awm e. Dr Samuel Johnson-a English Dictionary siam hmasa bertu hian  khatih laia English-ho thu leh hla pûr chawkna ber Latin leh Greek ṭawng Shakespear-a khan a thiam ṭhat vak loh avang khan,”Small Latin less Greek”, tiin a deu hial a; mahse a deutu ai hi chuan khawvel mi te ngaihsan chu a la hlawh ta zel chu a nih si hi!  

      Thu leh hla lama Shakespear-a tha chhang dawltu tih phu  khawp hiala mi duaidim lo lemchan thawnthu St. Joan a ziah avanga Nobel Prize for Literature dawngtu Irish pachal George Bernard Shaw-a pawh khan matric a pass bik chuang hleinem! A pianchamphaphak kum 26-na ni hmu hman lova famchang ta Romantic Poet zinga a hming dai tawh lo tur John Keats-a pawh kha Apothecary zir chhuak ta lo ve tho asin anih! Hla phuah thiam Henry Louise Vivian Derozio pawh kha zirna lamtluang chu a zawh thui vak bik cuang lo; kum 14 mi a nihin sikul a chawlhsan a, mahse a hla phuah thiam avang khan college ah a thawk thei tho tlat a ni! Chutiang bawk chuan Zirtirtu ropui ber Isua Krista pawh hi matric pass a ni bik hleinem! A zirtir 12 a thlanchhuah te pawh kha matric pass lo ṭhiau lendenga ei zawng mi mawlmang ve tak tak tho asin an nih; nimahsela a zirtirna chuan khawvelah ram ala la duai duai zel chu a nih si hi! Islam sakhaw hmuchhuaktu Mohammed-a pawh hi ziak leh chhiar pawh thiam lo a nih thu hi sawi tel ve hrim hrim ila a tha awm e.

     Zofate zinga kan thu leh hla tihmasawntute zingah hian a tunlai ṭawng takin under matric hi an tam zawk hial ta ve ang. Mizo Shakespear-a tih phu khawp hiala thiam Awithangpa meuh pawh khan matric a pass chuang lova, a hla phuah erawh chu college zirlai-ah te hial telh a ni tho asin. Awithangpa tluk thawthang khawpa thiam Saikuti pawh chu ti bawk!

     Saikuti leh Awithangpa te hunlai kha chuan zirna kan la nei ṭha lova kan ti a nih pawn an hnu lam ami James Dokhuma te unau thum pawh hian matric an pass lo vek a, mahse an thu leh hla te erawh hi chu M.A pass chhuak tawh kutchhuak tam zawk ai chuan teh a la tlo zawk hial ta ve ang. Ni e, Romani leh Lalṭanpuia te hi matric pass lo ni mah se higher kan zirlai khan an hla phuah te hi kan zir ṭhin tlat ani. Anni unau thum zinga an pang ber James Dokhuma pawh hi pawl 5 chauh pass ni mah se St. Pauls high school-a thawk thei khawpin a thiam a, USA-a University ṭha berte zing ami University of California phei chuan Phd Degree an rawn pe hial ani! Zofate zinga sapṭawng leh zoṭawng thiam ber pawla an sawi ṭhin JF Laldailova pawh khan pawl 8 thleng bak lehkha a zir lova; mahse B.A leh M.A zirlaite zingah ngei ngei pawh a dictionary siam la bih duk duk chu kan tam khawp hi maw! Mizo scientist kan tih mai C. Rokhuma pawh hi pawl 5 thleng chiah a kal a, mahse thlangdar thahna hlo RK Mixture kha a hmuchhuak thei tho a, a thil hmuhchhuah hi zirchiang turin Nagaland atangin Bsc(Agri) zirlai hovin a buzawlah an rawn lenchilh hial reng a ni.

    Poet of the century atana an thlan chhuah tak Rokunga pawh hi pawl 6 thleng chiah a kal a, a ni aia nep bik chuang lo Vankhama pawh hi pawl 9 chauh pass ve bawk a ni. Patea te, R.L.Kamlala te, Damhauha te pawh hi matric pass lo ṭhiau an ni. PS Chawngthu pawh hi matric pass lo a ni a, a u R. Zuala pawh chu ti tho chu; mahse an pawl atanga an thiamna hi I teh a nih ngai zawngin i teh dik ngai lovang.

     Ṭhangtharte zinga thu leh hla thiam ber tih ngam H. Lalrinfela(Mafaa hauhnar) pawh hi a hun laia chanchinbu lar ber tih ngam Sabereka Khuangkaih editor a nih lai pawh khan pawl 12 lo liam bak a pass hleinem!  A lehkhabu ‘Chawlhna Tuikam’  a release lai pawh khan kum 22 bak a ni lo asin! Mahse kha lehkhabu kha ka lehkhabu ngainat ber pawl tun thleng hian ala ni asin! L. Biakliana pawh kha kum 23 bak a dam lo va, mahse ngal fima dam tam tak ai chuan mi hriat a hlawh tho tho chu anih hi!     

    Mi chapo chu an ropui tur angin an ropui thei lova; chutiang chiah  chuan an zahawm tur angin an zahawm thei lo fo. Inngaihtlawmna-ah hian ropuina a inphum ru a, zahawmna zakzeh teltu pawh inphahhnuai thiamna hi a ni tlat ṭhin zu nia. Kan thiamna hian Vairengte râl a kai emaw kai lo emaw pawh ni se la pawlsanna hi engkima engkim leh ramhuai hnawhchhuah theihna a ni kher lo a ni tih thu hi chu tui chhungah sangha a rep theih loh tih tluk thawthangin a pawm nahawm awm e. Chuvang chuan kan hnuai a mite hun inher ṭhin avanga kan chunga an awm leh ṭhinna khawvelah hi chuan tumah hi inhnuaichhiah thei kan awm lem lo tih hi hre reng ila, mifing kan nih phah em lo a nih pawhin kan mawl belhchhah kher lovang tih hi pawm a hahdam ta ber awm e. 

SUAL TINRENG BUL ZU NGE SUM?

                         

      Khawvel hnam tinina an neih; fak aia sel kai zat zat, buaina inṭamna leh inṭanna, tharum thawhna nena laikhat tla emaw tih tur khawpa inlaichin hnai, tlakranna aihnah phahpui, hurherhna leh khawlohna nena suar khata tla, nupa inṭhenna tam ber thlentu leh chhungkaw kehdarhna kaikuang, a rim aṭang reng reng pawha Gehena rim nam tlat ni-a mi tam takina an ngaih ‘ZU’ hi sual tinreng bula ngai hi mi eng zat tak awm ang i maw?

      Kum sul sawm zet liam tawh-ah khan Ka pate Makima (JFL Junior) chuan Zu hi sual tinreng bul a nih dawn chuan a in hmasa bertu pawh Setana a nih a ngai ang a lo ti dimdiam tawh a. Zep nak emaw Zu hi sual a ni lo ve ti-a tai pawng zawrh zawrh khawpa tang na ṭhin te hian kohhran leh mi pangngaia inngai chin te sadâi ṭhiatin an mit an tikham ṭhin a ni tih thu hi chu tui tel lovin tuifinriat a awm thei lo tih tluk thawthangin a pawm nahawm awm e. Bible-in,” Tangka sum ngainat hi sual tinreng bul a ni,” a tih lawm lawm laia Zu hi sual tinreng bula ngaia ar chuk tui lova chhuaha kan sawi phar chiam chiam ṭhin hi chuan sualna bulpui Setana meuh pawh a tilungzurin a tilunghnur zawk hial ta ve ang!

      Kan pipu te nunah khan Zu hi a serh zinga a mei ang maiin a tel ve zat zat a. Mi huaisen leh tlawmngai, mi kawlh sakawlh laka khawtlang chhanhimtute an chawimawina sang ber ‘Nopui’ chhunga awm pawh Zu tho hi a ni! Mahse khang hunlai kha chuan khawtlang nunin a tawrh phah lem lo ni-in a lang. Zu hi tlakranna atan an hmang kher lo tih chu an intodelh dan atang khan a hriat theih vek awm e. Chhungkaw kehdarhna pawh a ni lem lo aniang, Zu hi hmanlai khan nupa inṭhen phah nana hmang hi sawi a awm lem lo em mai. Tuna Zu suala ngai tlattute pawh hian nopui dawm pha chin pasalthate kha Zu in mah ni se tun thleng hian kan la ngaisang zel tho chu a nih si hi! Zu hi kan piputen an hman thiam chuan an tuchhuan keini pawh hian kan hmang thiam ve tho dawn lo’m ni?

     Kan rama Kristianna rawn tuhtu kan missionary zahawm tak takte leh kan kristian hmasate kha Zu chungchangah hi chuan a bilh-ah an tho lo a ni ta ber awm e. Zu hi suala puangin an hmu Hmuithla a, vanram kai min khamtir theitu ni hial ah an puh thlu der a ni. Zu in tawh dek dek chuan Mafaa dan takah sual rawng ka kai ta sa sa tiin rui hnepin an in phah ta thin a ni. Chu chuan nghawng pawi tak a nei a, Zu in thiam lo hnamah kan chhuah phah lo chauh a ni ta ber e.

     Zu hi ka ti leh pek thin ang he ‘Zu’ ngei hi sual chang ni lova sual tinreng bul a nih dawn chuan Isua kha sual tipungtu satliah mai ni lovin sual tinreng bul tipungtu-ah kan puh tihna a ni ang! Thil mak a tih hmasak ber pawh kha tui, Uain-a chantir anih kha. Zu hi sual chu ni na se la chuan Uain awmsa ho zawng zawng pawh kha tui ah a chantir vek zawk hial ang chu.

      Mawl lai hun a pel a, changkanna-in min rawn run a, sum kan han hmelhriat tak chinah chuan kan nun ropui leh kan ze chhuanawm tak tak te khan min tuithlar ta mai emaw ni chu aw tih turin min ṭinsan ta duak mai! Heng kan nun tichhetu thamna te, eirukna te leh hlemhletna te hi a hnarkaitua Zu hi kan puh a nih ngat chuan ar ha a ṭimin sakhi a nui thei hial ang!

    Annania leh Saphiri te nupa thlanmual lama tir liamtu pawh kha zu an in ruk  vang ni lovin sum an chhep relh a, an hlep ruk vang anih kha. Kha an sum chhep relh lah kha an ta ngei, an ram an hralhna sum a ni leh nghal a,  chuti chung chuan hremna  chu an pumpelh chuang lo a nih kha. Chutiang bawk chuan Juda Iskariot-a’n Isua a hralhna pawh kha zu no 30 ni lovin tangka 30 a nih kha. Zu hi sual tinreng bul chu ni na se la chuan Sakawlh number kan tih tei vet pawisa pakhat inhman tawm tur pawh hi Zu pakhat hnam tin-in an in intawm tur anih ka ringhlel lo.

   Kohhran pawh hian Zu kan  do nasat tluk hian hlemhletna leh eirukna hi a lang a pau hian do ngam se la chuan tun ai chuan eiru ho hi an lim-ik ngam lo vin an tawmim deuh tur ani na aleh! Mahse a mawh lo ve kan hmuipuipu Mafaa dan takah Pathian thuawih aia Biak In chung awih kan ngaih pawimawh tawh zawk vang pawh ni fahmiang, eiruk sum pawh kan awh zel tak ni. Veng pakhatah pawh hetiang lama fihlim teh chiam lo hi a awm a, kohhran-ah pawh a inhman duh loh phah reng a; mahse a sum neih hre rengin, ”Kohhranah te hian inhmang ve la, building committee member-ah kan dah ang che”, tiin zu han sawm pek a! Kan hetih chhung hi chuan tuang tichhaha at-huai kan chhuah lui te a nih ngawt loh chuan corruption do te hi sawi mawi ngam chi pawh a la ni lo.

      Shakespear-a em ni, “Sum hian engkim a si thlu”, titu kha? A va vawr fuh tehreng em! Ni e, sum leh pai hi chu mi hausate tihausa-a mi retheite retheihna thlentu zawng a ni chiang a  ni. Bible chuan, “Sum tam tak aiin hmingṭhaṭ hi thlan zawk tur a ni a, tangka leh rangkachak aiin duhsakna a ngainatawm” a ti a, he thu hi chu eiruk sum atanga intilian ho chungchangah hian a dik zual hian ka hre ṭhin. Sum tam tak an han nei a, kohhranah sum an chhung lut huau huau a, fak an  hlawh leh nge nge thin. Tangka leh rangkachak an nei im em e, a aia ngainatawm duhsakna an la dawng tel zui nen! Lungte pakhatin sava pahnih an vawm thla a ni ber e. Eiru thei chin tan phei chuan eiruk mai hi a lo chakawm dawn hle ni te hian ka hriat phah ṭhin. Eiru te hi khak ai chuan fak mai hi an awl leh nge nge ṭhin  pawh ni fahmiang.

     Isua hun lai a Pharisai te em pawh kha kan tluk lo ni te hian ka hre ṭhin. An ni kha chuan chhiahkhawntute kha chu ui ek pu tluk pawhin an hmu lo a nih kha. Keini chu sum kan hmuhna ai chuan sum kan hmanna hi a thianghlim chuan kan lawm tawk em em a ni  ber e. Inthawina aia thuawihna lawmtu Pathian hi kan tilawm zo ngut ang emaw chu le.

     Kei chuan Zu hi in ai chuan in loh ka thlang a, khap ai chuan khap loh ka thlawp thung. Mahse eirukna leh hlemhletna-ah hi chuan inhnamhnawih ai chuan inhnamhnawih loh ka thlang a, do loh ai chuan do char char hi ka thlawp thung.

                                                                                  

   

KAN NUNKHAW CHHEU DAN HI!

        Kum za zen zawn Kristianna-in kan ramah ro a rel hnu-in Zonun kalsiam chu a chhuanchhe zawngin a her muai muai a; thatchhiatna te, dawngdahna te, eirukna te leh sualna tinreng te chuan hlet rawn chhuahin Phung velh ang maiin a rawn in-se-hawr tup tup a, lo dova lo daltu tur te chu kan tha a ṭhum in kan tawlh duai duai zel mai thin anih hi maw!

        Taimakna-in kan nunah hmun a chang zo tawh lo a, kan zik a nguiin kan zam a zal zo tawh a, hna kan thawk tui thei lova kan mut leh kan chaw ei a tui hlur mai a nih hi! Zirlaite zingah thiamna tak tak pawchhuak zo si lova a thatchhe tawk chauha inzir fing kan tam ta. Ngurchuaia lehkha zir dan hi han en teh: Lehkha zir tur inchhawp hnawk nuai e ti lo chuan zan dar ruk velah a tei ruk ruk a, dar sarihah hla a han sa rih a, dar riatah a riat vel mai mai a, dar kua a thlen meuh chuan,”Ka inzir kawthalo zo dawn”, tih leh mut a rual a, tuk tin delh hlum sa ei a la tum ziah lehnghal. Hetiang mi hi kan tam avang hian a lawm kan ramah hian IQ aia BP sang, rilru aia pumpui chak, knowledge aia ka reh zau chu Utum vuak ang maia kan pung tak tual tual. Exam result a han chhuaka keimahni bu zawlah ngei hnam dang kutzungṭang thliaka chhiar tham lek te chu a ti ṭha ṭha-ah ṭangin ‘Top Ten’-ah an intlar thla leh thluai thluai thin a, a ram leilung fate erawh chu a ‘Tawp Ten’-ah kan inhnawh khawm leh hung thin a nih hi. Result chhuah dawna Pass Pass ei leh ngawt thin hi pass-na a ni ber lo tih tlai khawhnu-ah kan hre ve leh chauh thin. Zirlai Maths exam dawna chawh chi ka zir theihnghilh daiha ti ṭhin, ball chawh thiam si lo Maths chawh peih bawk si lo tan chuan Cement chawh te phei chu khawilam riangvaiah! Doctor chawh loh damdawi ei kan hrat viau ringawt ang a, kan chawh tawlh tawlh ang tih a hlauhawm!

        Zuk leh hmuam leh ruihtheih thil-ah lah kan tlan nasa. Jerusalem aiin zu leh sa lem  kan thlahlel zawk a, Kalvary aiin kuhva riin min ko kal tawh zawk a, Sinai Tlang aiin Chinai tlang kan hre lar tawh zawk a nih hi. Vaiho leh vaihlo tel lo chuan nikhat te pawh kan hmang tumtla thei ta lo. Damlo tena dam nana  an hman ‘Damdawi’ lah chu a dam ṭha pangngaia ten thihna atan ‘Famdawi’-ah kan hmang duh ta zel a nih hi maw. Kan ṭhalai te zingah lah chuan ramthim vei aiin ruihhlo ngawl vei an pung tual tual a, hetianga kan kal zel chuan kan ṭhalai William-a te ho hi kan Uiliam-in kan Vuiliam reng mai dawn anih hi!

        Kan thiamna aiin kan incheina a sang tawh zawk a, thawhchhuah nei lo Eithladuaki leh Inthladuaka te ho hi incheina duh tui tui kan ni ber awm e. Kan ram retheihzia entirna ni awm takin cho loh Dardawni teho chuan kawr tawngchham tak tak lai lang kawr an ha a, chhuihthang Valmawla teho lah chuan kan ram hnufualzia entirna ni awm takin kekawr kapfual tak tak an ha a, chhungte tel lova meialh en mai tur te hian chhungte thawhchhuah sa a tlaran zawngin kan lo khawsakpui a ni ber e. Dehchhuah aia dehral nei tam zawk ram hian ram dang kuhmumah par kan chhuang a, choak arawn chang tawn ang chauh niin chinghne beram vun sin nen kan lem chuang lo.

        ‘I HMELMATE HMANGAIH RAWH’ tih thupek te chu zawm aiin zawm lovah kan ramṭang a, inti-kohhran mi tak tak chawlhni-a a kawm dum nena Biak Ina lawi ṭhin ṭha ngawlvei hote lah chu mi zilh tur awm sela a kut za za leh a kut thak thakah an ṭang duh khawp. Mi tumlum tak tak, kuttum, lungtum leh talhtum (thenkhat phei chuan ‘chemtum’ lek pawh an hnial ta lo) nena tum bur chunga mi tum ri dum dum ṭhintute zingah hian kohhrana intifepfu leh intipachuau tak tak an inrawlh ve ṭhin nia! Mi in sak a thlawna pui peih mang si lo hi intunnunna atana zu zuar hmeithai in ṭhiat tur chuan kan in pang-aw-zial leh tup tup ṭhin a nih ber hi maw! Mi in ṭhiahsak nana ngaltha tihchak viau leh mi zilh nana kut tihzat viau hian eng kori mah a tu teh chiam lo a sin.

        Eirukna lah chu kan kawtkaiah rawn innghatin kan inchhungah bu a rawn khuar a, tihbo tum tak a ruangin khualṭha thlenin kan lo thleng hmiah hmiah tawh mai a ni. Dikna kan hlamzuihtir a, felna diriamin kan cheksawlh a, ṭhatna hnuaichhiahin kan mausam a, rinawmna nen kan inchemhar zo ta. Thamna leh eirukna sum hmanga mahni sahmim hnawhpuar ṭhin hote lah chu hnualsuat tak aruangin kan intlawnsiak a, kohhran leh khawtlangah nihna leh chanvo tha tha kan lo papeka an tello chuan sera mu kan thur thei ta meuh lo. Thu sai sa leh thu satel lu tak tak pawh sawi sela a Lal hla thluam-in kan hre tawh a, I-he lovin kan lo ram chang pawm leh hmiah hmiah mai ṭhin a ni. Pate eiruk zara Car khalh zar zar thin Zara te ho hian Czar emaw ka nih an inti tawh a nih ber hi le. Hetih lai hian dikna ṭantute erawh chuan entleu, ensan, nuihsan, hransan leh phatsan an hlawh thung a, hetiang renga kan kal a nih chuan kan ram ‘Democracy’ ram ti-a kan chhuan em em hi ‘Plutocracy’ (neihchawngte chemhrah lalna ram) ah kan la chhuah mai ang tih a hlauhawm.

        A hausaa te deh loh sakei huai len taka an len a, muvanlai tlang chawia an len delh delh lai hian a rethei ate vek chuan lal loh kawr nen rethei bakberhin kawla ni chhuak an chhiar a, pawisa erawh chhiar tur an nei lo. An bianga thlantui luang leh an lungngaihna mittui luang chuan rah tha a chhuahsak chuang si lo. An beiseina neih ve chhun lah chu sa tah chhuak pek ang chauh a ni a, an tan lawmna chhan tur a awm lo a, Zunteii-nu siam ang chauh an ni leh si thin. Keini ang mi sa lengdawr chuan hnuai, mi hausa pawh ni lo mi ho-sa tan phei chuan nunkhaw chhuah chu ralpui phiar taka kan phiara kan beih a ngai ta.

        He kan ram tlu chhe mek tung ding a, din thar tur hian nang leh kei hi kan pawimawh ber a, midang ko-a nghat mai lovin kan kutah nghatin phur tlang thei ila chuan he kan ram hian ‘Chhawrpial Run’ a iang leh thei ngei ang le. He ram kan pi leh pu ten thisen, thlantui leh mittui senga an lo din loh hi chu ram dang nang leh kei hian kan nei lo tih hriain ram leh hnam hmangaih hi a bata kan bat a ni tih thu hi I hre thar leh thin ang u. Ni e, ram hmangaihtu thinlungah chuan Vairama lunghlu ai chuan Zorama lungte pakhat pawh hi a hlu zawk si a……